Toán Cao Cấp A3 Pdf

Có khá nhiều sách giáo khoa và tài liệu tham khảo viết về các chủ đề này. Tuy nhiên với phương thức đào tạo từ xa có những đặc thù riêng, đòi hỏi học viên làm việc độc lập nhiều hơn, do đó cần phải có tài liệu hướng dẫn học tập thích hợp cho từng môn học. Tập tài liệu hướng dẫn học môn toán cao cấp A3

Bạn đang xem: Toán Cao Cấp A3 Pdf

ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com 3. Nguyễn Đình Trí – Phép tính Giải tích TOÁN CAO C P A3 Đ I H C A3 hàm nhiều biến – NXB Giáo dục. 4. Phan Quốc Khánh – Phép tính Vi tích phân (tập 2) PHÂN PH I CHƯƠNG TRÌNH PHÂN CH – NXB Giáo dục. S ti t: 45 ti 5. Đặng Văn Vinh – Slide bài giảng Toán A 3 —– – ĐH Bách khoa Tp.HCM. Chương 1. Hàm số nhiều biến số 6. Nguyễn Thừa Hợp – Giải tích (tập 1, 2) Chương 2. Tích phân bội – NXB ĐHQG Hà Nội. 7. Nguyễn Thủy Thanh – Bài tập Giải tích (tập 2) Chương 3. Tích phân đường – Tích phân mặt – NXB Giáo dục. Chương 4. Phương trình vi phân 8. James Stewart – Calculus concepts and contexts. Tài liệu tham khảo Biên so n: ThS. Đoàn Vương Nguyên Biên 1. Nguyễn Phú Vinh – Giáo trình Toán cao cấp A3 Download Slide bài gi ng Toán A3 t i Download ng A3 – ĐHCN TP. HCM. 2. Đỗ Công Khanh – Giải tích hàm nhiều biến dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com (tập 3, 4) – NXB ĐHQG TP. HCM. Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi §1. Khái niệm cơ bản • Miền phẳng D kể cả biên ∂D được gọi là miền đóng, §2. Đạo hàm riêng – Vi phân miền phẳng D không kể biên ∂D là miền mở. §3. Khai triển Taylor của hàm hai biến số • Miền phẳng D được gọi là miền liên thông nếu có 1 §4. Cực trị của hàm hai biến số đường cong nằm trong D nối 2 điểm bất kỳ thuộc D . ………………………………………………………….. Miền liên thông có biên là 1 đường cong kín được gọi §1. KHÁI NIỆM CƠ BẢN là miền đơn liên (hình a); có biên là nhiều đường cong kín rời nhau là miền đa liên (hình b). 1.1. Các định nghĩa a) Miền phẳng • Trong mặt phẳng Oxy , hình phẳng D giới hạn bởi các đường cong kín được gọi là miền phẳng. Tập hợp các đường cong kín giới hạn D được gọi là biên của D , ký hiệu ∂D hay Γ . Đặc biệt, mặt phẳng Oxy được xem là miền phẳng với biên ở vô cùng. Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi b) Lân cận của một điểm c) Hàm số hai biến số • Trong mặt phẳng Oxy cho tập D ⊂ ℝ2 . • Khoảng cách giữa 2 điểm M1 (x1, y1 ), M 2 (x 2 , y2 ) là: Tương ứng f : D → ℝ cho tương ứng mỗi (x , y ) ∈ D ( ) (x1 − x 2 ) + (y1 − y2 ) . 2 2 với một giá trị z = f (x , y ) ∈ ℝ duy nhất được gọi là d M 1 , M 2 = M 1M 2 = hàm số hai biến số x , y . • Tập D ⊂ ℝ2 được gọi là miền xác định (MXĐ) của hàm • Hình tròn S (M , ε) mở có tâm ε số f (x , y ), ký hiệu là Df . Miền giá trị của hàm f (x , y ) là: M (x , y ), bán kính ε > 0 được • { } G = z = f (x , y ) ∈ ℝ (x , y ) ∈ Df . M gọi là một lân cận của điểm M . Chú ý Nghĩa là: • Trong trường hợp xét hàm số f (x , y ) mà không nói gì M 0 (x 0 , y 0 ) ∈ S (M , ε) ⇔ (x − x 0 )2 + (y − y0 )2 ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi 1.2. Giới hạn của hàm số hai biến số • Hàm có nhiều hơn hai biến được định nghĩa tương tự. a) Điểm tụ • Trong mpOxy cho dãy điểm M n (x n , yn ), n = 1, 2, … VD 1. • Hàm số f (x , y ) = 3x 2y − cos xy có Df = ℝ2 . Điểm M 0 (x 0 , y 0 ) được gọi là điểm tụ của dãy trên nếu mọi lân cận của M 0 đều chứa vô số phần tử của dãy. • Hàm số z = 4 − x 2 − y 2 có MXĐ là hình tròn đóng • Điểm M 0 (x 0 , y 0 ) được gọi là điểm tụ của tập D ⊂ ℝ 2 tâm O(0; 0), bán kính R = 2 . nếu mọi lân cận của điểm M 0 đều chứa vô số điểm • Hàm số z = ln(4 − x 2 − y 2 ) có MXĐ là hình tròn mở thuộc D . b) Định nghĩa giới hạn (giới hạn bội) tâm O(0; 0), bán kính R = 2 . • Điểm M 0 (x 0 , y 0 ) được gọi là giới hạn của dãy điểm • Hàm số z = f (x , y ) = ln(2x + y − 3) có MXĐ là nửa M n (x n , yn ), n = 1, 2,… nếu M 0 (x 0 , y 0 ) là điểm tụ duy mp mở có biên d : 2x + y − 3 = 0 , không chứa O . nhất của dãy. Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi x →0 n →∞ Ký hiệu là: lim M n = M 0 hay M n   M 0 . → xy xy y →0 Giải. 0 ≤ f (x , y ) = ≤ = x   → 0 . n →∞ x2 + y2 y2 • Hàm số f (x, y ) có giới hạn là L ∈ ℝ ∪ {±∞} khi Mn f (x , y ) = 0 . lim Vậy dần đến M 0 nếu lim f (xn , yn ) = L . Ký hiệu: (x ,y )→(0,0) n →∞ lim f (x , y ) = f (x , y ) = lim f (M ) = L. lim Nhận xét x →x 0 (x ,y )→(x 0 ,y0 ) M →M 0 • Nếu đặt x = x 0 + r cos ϕ, y = y 0 + r sin ϕ thì: y →y0 (x , y ) → (x 0 , y0 ) ⇔ r → 0 . 2x 2y − 3x − 1 3 =− . lim VD 2. sin(x 2 + y 2 ) xy 2 + 3 2 (x , y )→(1,−1) lim VD 4. Tìm . x 2 + y2 (x ,y )→(0,0) xy f (x , y ), với f (x , y ) = lim VD 3. Tìm . Giải. Đặt x = r cos ϕ, y = r sin ϕ , ta có: (x ,y )→(0,0) x 2 + y2 Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi c) Giới hạn lặp sin(x 2 + y 2 ) sin r 2 = lim = 1. lim • Giới hạn theo từng biến khi M n dần đến M 0 của hàm số x 2 + y2 r2 (x ,y )→(0,0) r →0 f (x , y ) được gọi là giới hạn lặp. 2xy VD 5. Cho hàm số f (x , y ) = . Khi x → x 0 trước, y → y 0 sau thì ta viết: x + y2 2 lim lim f (x , y ). lim f (x , y ) không tồn tại. Chứng tỏ rằng y →y 0 x →x 0 (x ,y )→(0,0) Khi y → y 0 trước, x → x 0 sau thì ta viết: Giải. Đặt x = r cos ϕ, y = r sin ϕ , ta có: lim lim f (x , y ). x →x 0 y →y 0 r 2 sin 2ϕ sin x 2 − sin y 2 f (x , y ) = lim = sin 2ϕ. lim VD 6. Xét hàm số f (x , y ) = . Ta có: r2 (x ,y )→(0,0) r →0 x 2 + y2 Do giới hạn phụ thuộc vào ϕ nên không duy nhất. − sin y 2 lim lim f (x , y ) = lim = −1 , Vậy lim f (x , y ) không tồn tại. y2 y →0 x → 0 y →0 (x ,y )→(0,0)Toán cao c p A3 Đ i h c 2ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi sin x 2 Nhận xét lim lim f (x , y ) = lim = 1. • Nếu lim lim f (x , y ) ≠ lim lim f (x , y ) thì không tồn x2 x →0 y → 0 x →0 y →y0 x →x 0 x →x 0 y →y 0 Vậy lim lim f (x , y ) ≠ lim lim f (x , y ). lim f (x , y ). tại y →0 x →0 x →0 y →0 (x ,y )→(x 0 ,y0 ) • Sự tồn tại giới hạn lặp không kéo theo sự tồn tại giới • Định lý hạn bội và ngược lại. Trong ℝ2 cho hình vuông H có 1 đỉnh là M 0 (x 0 , y 0 ) 1.3. Hàm số liên tục và hàm số f (x , y ) xác định trong H . • Hàm số f (x , y ) liên tục tại M 0 (x 0 , y0 ) ∈ D ⊂ ℝ2 nếu f (x , y ) = L ∈ ℝ và mỗi y ∈ Y lim Nếu tồn tại (x ,y )→(x 0 ,y 0 ) f (x , y ) = f (x 0 , y 0 ). lim tồn tại ϕ(y ) = lim f (x , y ) ∈ ℝ thì: (x ,y )→(x 0 ,y0 ) x →x 0 • Hàm số f (x , y ) liên tục trên tập D ⊂ ℝ2 nếu nó liên tục lim lim f (x , y ) = lim ϕ(y ) = L . y →y 0 x →x 0 y →y 0 tại mọi điểm thuộc D . Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi Chú ý §2. ĐẠO HÀM RIÊNG – VI PHÂN Hàm số f (x , y ) liên tục trên miền đóng giới nội D thì nó 2.1. Đạo hàm riêng a) Đạo hàm riêng cấp 1 đạt giá trị lớn nhất (max) và nhỏ nhất (min) trên D . • Cho hàm số f (x , y ) xác định trên miền mở D ⊂ ℝ 2 sin x 2 − sin y 2 VD 7. Xét sự liên tục của f (x , y ) = chứa điểm M 0 (x 0 , y 0 ). Cố định y0 , nếu hàm số f (x , y 0 ) . x 2 + y2 có đạo hàm tại x 0 thì ta gọi đạo hàm đó là đạo hàm riêng Giải. Với (x , y ) ≠ (0, 0) thì hàm số f (x , y ) xác định nên theo biến x của hàm số f (x , y ) tại (x 0 , y 0 ). liên tục. ∂f Ký hiệu: fx (x 0 , y 0 ) hay fx/ (x 0 , y 0 ) hay (x , y ). Tại (0, 0) thì lim f (x , y ) không tồn tại (VD 6). ∂x 0 0 (x ,y )→(0,0) f (x , y0 ) − f (x 0 , y0 ) Vậy hàm số f (x , y ) liên tục trên ℝ2 \ {(0, 0)}. / Vậy fx (x 0 , y0 ) = lim . x − x0 x →x 0 …………………………………………………………… Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi x2 + 1 • Tương tự, đạo hàm riêng theo biến y tại (x 0 , y 0 ) là: VD 2. Tính các đạo hàm riêng của z = ln . x 2 + y2 + 1 f (x 0 , y ) − f (x 0 , y0 ) fy/ (x 0 , y0 ) = lim . y − y0 x y →y 0 VD 3. Tính các đạo hàm riêng của z = cos tại (π; 4). y Chú ý ∂f df 2 VD 4. Tính các đạo hàm riêng của f (x , y, z ) = e x y sin z . • Nếu f (x ) là hàm số một biến x thì fx/ = = . ∂x dx • Hàm số nhiều hơn hai biến có định nghĩa tương tự. b) Đạo hàm riêng cấp cao • Đạo hàm riêng (nếu có) của hàm số fx/ (x , y ), fy/ (x , y ) VD 1. Tính các đạo hàm riêng của hàm số: f (x , y ) = x 4 − 3x 3y 2 + 2y 3 − 3xy tại (−1; 2). được gọi là các đạo hàm riêng cấp hai của f (x , y ).Toán cao c p A3 Đ i h c 3ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi Ký hiệu: VD 5. Tính các đạo hàm riêng cấp hai của hàm số:  ∂  ∂f  ∂ 2 f f (x , y ) = x 3ey + x 2y 3 − y 4 tại (−1; 1). f // = fxx = ( fx ) =  = ,  ∂x  ∂ x 2 ∂x   2  x x VD 6. Cho hàm số f (x , y ) = x 5 + y 4 − x 4y 5 . ∂  ∂f  ∂ 2 f  ( )y  = // = fyy = fy =  f , Giá trị của đạo hàm riêng cấp năm f (5)2 (1; −1) là:  ∂y  ∂ y  ∂y 2 y2 3 xy ∂  ∂f  A. f (5)2 (1; −1) = 480 ; B. f (5)2 (1; −1) = −480 ; 2  = ∂ f , fxy = fxy = ( fx ) // =  3 3  xy xy  ∂y  ∂ x  ∂y ∂x y C. f (5)2 (1; −1) = 120 ; D. f (5)2 (1; −1) = −120 . 3 3 ∂  ∂f   xy xy 2  = ∂ f . ( )x // fyx = fyx = fy =  ∂x  ∂ y  ∂x ∂y • Định lý Schwarz  Nếu hàm số f (x , y ) có các đạo hàm riêng fxy/ , fyx liên / // • Hàm số nhiều hơn 2 biến và đạo hàm riêng cấp cao hơn tục trong miền mở D ⊂ ℝ 2 thì fxy/ = fyx . / // 2 có định nghĩa tương tự. Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi +) 2x −y b) Định nghĩa Đạo hàm riêng z (m−2n n 2 (m ≥ 2) của z = e VD 7. là: xm y x • Nếu trong lân cận S (M 0 , ε) với số gia ∆x , ∆y mà số n m +n 2x −y B. (−1)m 2m +n e 2x −y ; A. (−1) 2 e ; gia ∆f tương ứng có thể viết được dưới dạng: C. (−1)m 2m e 2x −y ; D. (−1)n 2m e 2x −y . ∆f = A.∆x + B.∆y + O (r ), r = (∆x )2 + (∆y )2 , 2.2. Vi phân trong đó A, B là những số chỉ phụ thuộc vào điểm 2.2.1. Vi phân cấp 1 M 0 (x 0 , y 0 ) và hàm f (x , y ), không phụ thuộc ∆x , ∆y a) Số gia của hàm số thì đại lượng A.∆x + B.∆y được gọi là vi phân của • Cho hàm số f (x , y ) xác định trong lân cận S (M 0 , ε) hàm số f (x , y ) tại điểm M 0 (x 0 , y 0 ). của điểm M 0 (x 0 , y0 ). Cho x một số gia ∆x và y một • Khi đó, f (x , y ) được gọi là khả vi tại điểm M 0 (x 0 , y 0 ). số gia ∆y , khi đó hàm f (x , y ) có tương ứng số gia: Ký hiệu là: df (x 0 , y 0 ) = A.∆x + B.∆y. ∆f = f (x 0 + ∆x , y0 + ∆y ) − f (x 0 , y0 ). Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi c) Định lý Nhận xét • Xét những điểm M (x 0 + ∆ x , y 0 + ∆ y ) dịch chuyển • Nếu hàm số f (x , y ) có các đạo hàm riêng trong lân cận trên đường đi qua M 0 song song O x . Khi đó ∆ y = 0 : nào đó của (x 0 , y 0 ) và các đạo hàm riêng này liên tục ∆ f = f (x 0 + ∆ x , y 0 ) − f (x 0 , y 0 ) = A.∆ x + O (∆ x ) tại (x 0 , y 0 ) thì f (x , y ) khả vi tại (x 0 , y 0 ). ∆f = A ⇒ A = fx/ (x 0 , y 0 ) . ⇒ lim VD 8. Cho hàm f (x , y ) = x 2e x −y − y 5 . Tính df (1; −1). ∆x → 0 ∆ x ∆f 2 −y = B ⇒ B = fy/ (x 0 , y 0 ) . sin(xy 2 ). VD 9. Tính vi phân cấp 1 của hàm z = e x Tương tự, lim ∆y → 0 ∆ y Suy ra df (x , y ) = fx/ (x , y ).∆ x + fy/ (x , y ).∆ y . 2.2.2. VI PHÂN CẤP CAO a) Vi phân cấp 2 • Xét f (x , y ) = x ⇒ df (x , y ) = ∆x ⇒ dx = ∆x . • Giả sử f (x , y ) là hàm khả vi với x , y là các biến độc Tương tự, dy = ∆y . Vậy: lập. Các số gia dx = ∆x , dy = ∆y tùy ý độc lập với df (x , y ) = fx/ (x , y )dx + fy/ (x , y )dy. x , y nên được xem là hằng số đối với x , y .Toán cao c p A3 Đ i h c 4ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi • Vi phân của df (x , y ) được gọi là vi phân cấp 2 của b) Vi phân cấp n f (x , y ). Ký hiệu và công thức: n ( ) ∑C d n f = d d n −1 f = dx k dy n −k . k (n ) f d f = d (df ) = fx′′dx + 2 fxydxdy + fy′′dy . n x k y n −k ′′ 2 2 2 k =0 2 2 (n ) (n ) f (0 )n = f (nn ) , n =f f Trong đó , Chú ý x ny 0 xn xy y • Nếu x , y là các biến không độc lập (biến trung gian) 0 0n dx dy = dx , dx dy = dy n . n n x = x (ϕ, ψ ), y = y(ϕ, ψ ) thì công thức trên không còn đúng nữa. Sau đây ta chỉ xét trường hợp x , y độc lập. VD 12. Tính vi phân cấp 3 của hàm số f (x , y ) = x 3y 2 . VD 10. Cho hàm số f (x , y ) = x 2y 3 + xy 2 − 3x 3y 5 . Tính vi phân cấp hai df 2 (2; −1). VD 13. Tính vi phân d 3z của hàm số z = e 2x cos 3y . VD 11. Tính vi phân cấp 2 của hàm f (x , y ) = ln(xy 2 ). Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi 2.3. Đạo hàm của hàm số hợp Tính trực tiếp như sau: a) Hàm hợp với một biến độc lập ω(t ) = (3t 2 − t )2 sin t • Cho f (x , y ) là hàm khả vi đối với x , y và x , y là những ⇒ ω ′(t ) = 2(3t 2 − t )(6t − 1)sin t + (3t 2 − t )2 cos t hàm khả vi đối với biến độc lập t . Khi đó, hàm hợp của = 2xy(6t − 1) + x 2 cos t . biến t là ω(t ) = f (x (t ), y(t )) khả vi. Ta có: df dx dy VD 15. Cho f (x, y ) = ln(x 2 + y 2 ), y = sin2 x . Tính . ω′(t ) = fx/+ fy/ . dx dt dt Giải VD 14. Tính ω ′(t ) với hàm số f (x , y ) = x 2y và / / = ln(x 2 + y 2 ) + ln(x 2 + y 2 ) (sin 2 x )/ df x = 3t 2 − t, y = sin t .  x  y x dx dx dy Giải. ω ′(t ) = fx/ . + fy/ . 2x + 2y sin 2x 2x 2y sin 2x = + = dt dt . 2 2 2 2 x 2 + y2 x +y x +y = 2xy(3t 2 − t )t + x 2 (sin t )t = 2xy(6t − 1) + x 2 cos t . / / Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi b) Hàm hợp với hai biến độc lập Giả sử các hàm trên đều khả vi, đạo hàm 2 vế (*) ta được: • Cho f (x , y ) là hàm khả vi đối với x , y và x , y là những Fx/ + Fz/ .z x = 0, Fy/ + Fz/ .zy = 0 . / / hàm khả vi đối với hai biến độc lập ϕ, ψ . Khi đó, hàm Fy/ Fx/ (F ) hợp của 2 biến ϕ, ψ là ω(ϕ, ψ) = f (x (ϕ, ψ), y(ϕ, ψ)) / / / Vậy z x = − , zy = − ≠0 . z Fz/ Fz/ khả vi. Ta có: ω/ = fx/ .x ϕ + fy/ .y ϕ , ω/ = fx/ .x ψ + fy/ .y ψ . / / / / ϕ ψ VD 16. Cho hàm ẩn z (x , y ) thỏa phương trình: 2.4. Đạo hàm của hàm số ẩn (hai biến) / / xyz = cos(x + y + z ). Tính z x , zy . • Hàm z(x , y ) xác định trên Dz ⊂ ℝ2 thỏa phương trình VD 17. Cho hàm ẩn z(x , y ) thỏa phương trình mặt cầu: F (x , y, z (x , y )) = 0, ∀(x , y ) ∈ D ⊂ Dz (*) được gọi là / x 2 + y 2 + z 2 − 2x + 4y − 6z − 2 = 0 . Tính zy . hàm số ẩn hai biến xác định bởi (*). ……………………………………………………Toán cao c p A3 Đ i h c 5ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi Khai triển Maclaurin §3. KHAI TRIỂN TAYLOR HÀM HAI BIẾN 3.1. Công thức Taylor Tại lân cận O(0; 0), khai triển Maclaurin f (x , y ) là: Cho hàm số f (x , y ) có đạo hàm riêng đến cấp n + 1 d n f (0; 0) df (0; 0) f (x , y ) = f (0; 0) + + … + + O(ρ n ). trong miền mở D chứa điểm M 0 (x 0 ; y 0 ). 1! n! Giả sử N (x 0 + ∆x ; y 0 + ∆y ) ∈ D và MN ⊂ D . Trong đó, dx = x , dy = y , ρ = x 2 + y 2 . Đặt dx = ∆x = x − x 0 , dy = ∆y = y − y 0 . Các khai triển Maclaurin hàm 1 biến cần nhớ Khai triển Taylor hàm f (x , y ) ở lân cận điểm M 0 là: 1 = 1 + x + x 2 + … + x n + O(x n ). d n f (M 0 ) 1) df (M 0 ) 1−x f (x , y ) = f (M 0 ) + + … + + O(ρ n ). 1! n! x2 xn x 2) e x = 1 + + + O(x n ) . + … + Trong đó, ρ = (x − x 0 )2 + (y − y 0 )2 . 1! 2! n! Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi • df (x , y ) = fx′(x , y )dx + fy′(x , y )dy 2 3 4 xx x x + … + O(x n ). 3) ln(1 + x ) = − + − 1 2 3 4 = y x ln ydx + xy x −1dy ⇒ df (1;1) = dy = y − 1; x2 x4 x6 + … + O(x n ). 4) cos x = 1 − + − 2! 4 ! 6! • d 2 f (x , y ) = fx′′dx 2 + 2 fxydxdy + fy′′dy 2 ′′ x x3 x5 x7 2 2 5) sin x = − + − + … + O(x n ). 1! 3! 5! 7 ! = y x ln2 ydx 2 + 2y x −1(x ln y +1)dxdy + x (x − 1)y x −2dy 2 3.2. Các ví dụ ⇒ d 2 f (1;1) = 2dxdy = 2(x − 1)(y − 1). VD 1. Khai triển Taylor ở lân cận điểm (1; 1) của hàm số f (x , y ) = y x đến số hạng bậc hai. Vậy y x = 1 + (y − 1) + (x − 1)(y − 1) + O(ρ 2 ), Giải. Ta có: ρ = (x − 1)2 + (y − 1)2 . • f (1;1) = 1; Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi §4. CỰC TRỊ CỦA HÀM HAI BIẾN SỐ VD 2. Khai triển Maclaurin của hàm số 4.1. Định nghĩa (cực trị địa phương) f (x , y ) = cos(x 2 + y 2 ) đến số hạng bậc 4. • Hàm số z = f (x , y ) đạt cực trị địa phương (gọi tắt là cực trị) tại M 0 (x 0 , y 0 ) nếu với mọi điểm M (x , y ) khá 2 VD 3. Khai triển Maclaurin của hàm số z = e x sin y đến gần nhưng khác M 0 thì hiệu ∆ f = f (x , y ) − f (x 0 , y 0 ) số hạng bậc 5. có dấu không đổi. • Nếu ∆ f > 0 thì f ( x 0 , y 0 ) được gọi là giá trị cực tiểu 2 VD 4. Khai triển Maclaurin của hàm số z = (1 + y )x đến và M 0 là điểm cực tiểu của z = f ( x , y ) . số hạng bậc 6. • Nếu ∆ f ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi Khi đó: 4.2. ĐỊNH LÝ AC − B 2 > 0  a) Điều kiện cần • Nếu  ⇒ f (x , y ) đạt cực tiểu tại M 0 .  • Nếu hàm số z = f (x , y ) đạt cực trị tại M 0 (x 0 , y0 ) và  A>0   tại đó hàm số có đạo hàm riêng thì: AC − B 2 > 0  • Nếu  fx′(x 0, y 0 ) = fy′(x 0, y 0 ) = 0. ⇒ f (x , y ) đạt cực đại tại M 0 .   A 0, y > 0). x y • Để tìm cực trị có điều kiện của hàm số f (x , y ) ta dùng Khẳng định đúng là: A. z đạt cực tiểu tại M (2; 5) và giá trị cực tiểu z = 39 . phương pháp khử hoặc nhân tử Lagrange. B. z đạt cực tiểu tại M (5; 2) và giá trị cực tiểu z = 30 . a) Phương pháp khử C. z đạt cực đại tại M (2; 5) và giá trị cực đại z = 39 . • Từ phương trình ϕ(x , y ) = 0 ta rút x hoặc y thế vào D. z đạt cực đại tại M (5; 2) và giá trị cực đại z = 30 . f (x , y ), sau đó tìm cực trị của hàm một biến.Toán cao c p A3 Đ i h c 7ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Ch 1. nhi Ch 1. nhi VD 7. Tìm điểm cực trị của hàm z = x 2y thỏa điều kiện: • Bước 3. Tính vi phân cấp 2 tại M 0 (x 0 , y 0 ) ứng với λ 0 : x − y + 3 = 0. ′′ ′′ ′′ d 2L(M 0 ) = Lx 2dx 2 + 2Lxydxdy + Ly 2dy 2 . b) Phương pháp nhân tử Lagrange Các vi phân dx , dy phụ thuộc vào điều kiện ràng buộc: fy/ fx/ d ϕ(x , y ) = ϕ ′ (x , y )dx + ϕ ′ (x , y )dy = 0 (1)  Tại điểm cực trị (x , y ) của f , gọi λ = − =−  là 00 x00 y00  ϕ/ / ϕy  (dx )2 + (dy )2 > 0 (2). x    nhân tử Lagrange. Để tìm cực trị ta thực hiện các bước: • Bước 4. Từ điều kiện ràng buộc (1) và (2), ta có: • Bước 1. Lập hàm phụ (hàm Lagrange): Nếu d 2L(M 0 ) > 0 thì f (x , y ) đạt cực tiểu tại M 0 . L(x , y, λ ) = f (x , y ) + λϕ(x , y ). Nếu d 2L(M 0 ) 0 . thỏa điều kiện ϕ(x , y ) = 0 (chỉ cần tìm điểm dừng). Chương 1. Hàm s nhi u bi n s Chương 2. Tích phân b i Ch 1. nhi Ch 2. §1. Tích phân bội hai (tích phân kép) • Bước 3. Giá trị max f (x , y ), min f (x , y ) tương ứng là §2. Tích phân bội ba D D §3. Ứng dụng của tích phân bội giá trị lớn nhất, nhỏ nhất trong tất cả các giá trị sau: ………………………….. f (M 1 ), …, f (M m ), f (N 1 ),…, f (N n ), f (P1 ),…, f (Pp ). §1. TÍCH PHÂN BỘI HAI VD 12. Tìm giá trị lớn nhất và nhỏ nhất của hàm số 1.1. Bài toán mở đầu (thể tích khối trụ cong) 3 • Xét hàm số z = f (x , y ) f (x , y ) = x 2 + y 2 trong miền D : x 2 − x + y 2 ≤ . 4 liên tục, không âm và VD 13. Cho hàm số f (x , y ) = x 2 + y 2 − xy + x + y . một mặt trụ có các Tìm giá trị lớn nhất và nhỏ nhất của f (x , y ) trong miền đường sinh song song D : x ≤ 0, y ≤ 0, x + y ≥ −3 . với Oz , đáy là miền VD 14. Tìm max, min của z = sin x + sin y + sin(x +y ) phẳng đóng D trong π π mpOxy . trong miền D : 0 ≤ x ≤ , 0 ≤ y ≤ . 2 2 ………………………………………………………Toán cao c p A3 Đ i h c 8ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. 1.2. Tích phân bội hai • Để tính thể tích khối trụ, ta chia miền D thành n phần không dẫm lên nhau ∆Si , i = 1; n . Diện tích mỗi phần a) Định nghĩa • Cho hàm số f (x , y ) xác định trên miền D đóng và bị cũng ký hiệu là ∆Si . Khi đó, khối trụ cong được chia thành n khối trụ nhỏ. Trong mỗi phần ∆Si ta lấy điểm chặn trong mặt phẳng Oxy . Chia miền D một cách tùy ý thành n phần không dẫm M i (xi ; yi ) tùy ý và thể tích V của khối trụ là: lên nhau, diện tích mỗi phần là ∆Si , i = 1; n . n V ≈ ∑ f (xi ; yi )∆Si . Lấy n điểm tùy ý M i (x i ; yi ) ∈ ∆Si , i = 1; n . Khi đó, i =1 { } n • Gọi di = max d (A, B ) A, B ∈ ∆Si là đường kính của I n = ∑ f (x i ; yi )∆Si được gọi là tổng tích phân của i =1 n ∑ f (xi ; yi )∆Si . ∆Si . Ta có: V = f (x , y ) trên D (ứng với phân hoạch ∆Si và các điểm lim max d →0 i =1 i chọn M i ). Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. n ∫∫ f (x, y )dxdy , ta nói hàm số ∑ f (xi , yi )∆Si • Nếu tồn tại tích phân • Nếu giới hạn I = lim tồn tại hữu max di →0 i =1 D hạn, không phụ thuộc vào phân hoạch ∆Si và cách chọn f (x , y ) khả tích trên miền D ; f (x , y ) là hàm dưới dấu tích phân; x và y là các biến tích phân. điểm M i thì số thực I được gọi là tích phân bội hai của hàm số f (x , y ) trên miền D . Nhận xét ∫∫ f (x , y )dS . Ký hiệu là: I = S (D ) = ∫∫ dxdy (diện tích của miền D ). D D Nếu f (x , y ) > 0 , liên tục trên D thì thể tích hình trụ có • Chia miền D bởi các đường thẳng song song với Ox , Oy ta được ∆Si = ∆x i .∆yi hay dS = dxdy . các đường sinh song song với Oz , hai đáy giới hạn bởi các mặt z = 0 , z = f (x , y ) là V = ∫∫ f (x , y )dxdy . ∫∫ f (x, y)dS = ∫∫ f (x , y )dxdy. Vậy I = D D D Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. b) Định lý • Tính chất 3 Hàm f (x , y ) liên tục trong miền D đóng và bị chặn thì Nếu chia miền D thành D1, D2 bởi đường cong có diện khả tích trong D . tích bằng 0 thì: ∫∫ f (x, y )dxdy = ∫∫ f (x, y )dxdy + ∫∫ f (x, y )dxdy . 1.3. Tính chất của tích phân bội hai Giả thiết rằng các tích phân dưới đây đều tồn tại. D D1 D2 ∫∫ f (x, y )dxdy = ∫∫ f (u, v )dudv . • Tính chất 1. 1.4. PHƯƠNG PHÁP TÍNH D D 1.4.1. Đưa về tích phân lặp • Tính chất 2 a) Định lý (Fubini) ∫∫ dxdy = ∫∫ fdxdy ± ∫∫ gdxdy ; Giả sử tích phân I = ∫∫ f (x , y )dxdy tồn tại, trong đó D D D D ∫∫ kf (x , y )dxdy = k ∫∫ f (x , y )dxdy, k ∈ ℝ . D = {(x , y ) : a ≤ x ≤ b, y1(x ) ≤ y ≤ y2 (x )}, D DToán cao c p A3 Đ i h c 9ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. y 2 (x ) Chú ý ∫ và với mỗi x ∈ cố định, f (x , y )dy tồn tại. 1) Nếu miền D là hình chữ nhật, D = {(x , y ) : a ≤ x ≤ b, c ≤ y ≤ d } = × thì: y1 (x ) y2 (x ) b b d d b ∫ dx ∫ I= f (x , y )dy. ∫∫ ∫ dx ∫ f (x, y )dy=∫ dy ∫ f (x , y )dx . Khi đó: f (x , y )dxdy = y1 (x ) a D a c c a 2) Nếu D = {(x , y ) : a ≤ x ≤ b, y1(x ) ≤ y ≤ y2 (x )} Tương tự, nếu miền D là: và f (x , y ) = u(x ).v(y ) thì: D = {(x , y ) : x1(y ) ≤ x ≤ x 2 (y ), c ≤ y ≤ d } y2 (x ) b x 2 (y ) d ∫∫ ∫ ∫ f (x , y )dxdy = u(x )dx v(y )dy. ∫ dy ∫ I= f (x , y )dx . thì y1(x ) D a x1 (y ) c Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. 3) Nếu D = {(x , y ) : x1(y ) ≤ x ≤ x 2 (y ), c ≤ y ≤ d } và f (x , y ) = u(x ).v(y ) thì: x 2 (y ) d ∫∫ ∫ ∫ f (x , y )dxdy = v(y )dy u(x )dx . x1 (y ) D c 4) Nếu D là miền phức tạp thì ta chia D ra thành những miền đơn giản. ∫∫ 6xy dxdy . ∫∫ f (x, y )dxdy . Xác định cận tích phân 2 VD 2. Tính tích phân I = VD 1. Cho I = D D Trong đó, D = × . lặp với miền D giới hạn bởi y = 0, y = 2x , x = a > 0 . Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. ∫∫ ∫∫ ydxdy , trong đó miền D VD 3. Tính tích phân I = (2x + y )dxdy . VD 5. Tính tích phân I = D D Trong đó, D = {y ≤ x ≤ 1 − y, − 2 ≤ y ≤ 0}. giới hạn bởi các đường y = x − 4, y 2 = 2x . VD 4. Tính tích phân I = ∫∫ ydxdy , D trong đó miền D giới hạn bởi các đường y = x + 2, y = x 2 .Toán cao c p A3 Đ i h c 10ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. VD 6. Đổi thứ tự lấy tích phân trong tích phân sau: b) Đổi thứ tự lấy tích phân 2y 3 ∫ dy ∫ f (x , y )dx . I= 1 0 x 2 (y ) d y 2 (x ) b ∫ ∫ I= ∫ dx ∫ f (x , y )dx dy I= f (x , y )dy x1 (y ) c y1 (x ) a Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. VD 7. Đổi thứ tự lấy tích phân trong tích phân sau: VD 8. Đổi thứ tự lấy tích phân trong tích phân sau: 2−x 2 1 3 1 x 1 ∫ dx ∫ f (x , y )dy + ∫ dx ∫ f (x , y )dy . ∫ dx ∫ I= I= f (x , y )dy . x2 x2 0 1 0 x 9 9 Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. ′ ′ 1.4.2. PHƯƠNG PHÁP ĐỔI BIẾN ∂(x , y ) x u xv 1 1 Chú ý. J = = = = . a) Công thức đổi biến tổng quát ′ ′ ′ ′ ∂(u, v ) yu ∂(u, v ) yv ux uy Giả sử x = x (u, v ), y = y(u, v ) là hai hàm số có các đạo ∂(x , y ) ′ ′ vx vy hàm riêng liên tục trên miền đóng bị chặn Duv trong ∫∫ (x 2 − y 2 )dxdy , với miền D là hình VD 9. Tính I = mpOuv . Gọi Dxy là miền xác định bởi: D Dxy = {(x , y ) : x = x (u, v ), y = y(u, v ), (u, v ) ∈ Duv }. chữ nhật giới hạn bởi các đường thẳng: x + y = 1, x + y = 3, x − y = 2, x − y = 5 . Nếu hàm f (x , y ) khả tích trên Dxy và Jacobien ′ ′ ∂(x , y ) x u xv J= = ≠ 0 trong Duv ′ ′ ∂(u, v ) yu yv ∫∫ f (x, y)dxdy = ∫∫ f (x (u, v), y(u, v )). J dudv. thì Dxy DuvToán cao c p A3 Đ i h c 11ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. b) Đổi biến trong tọa độ cực VD 10. Tính diện tích hình phẳng giới hạn bởi 4 parapol: y = x 2 , 2y = x 2 , x = y 2 , 3x = y 2 . Trong mpOxy , xét miền D . Vẽ 2 tia OA, OB tiếp xúc với miền D và (Ox,OA) = α, (Ox,OB ) = β . Khi đó: OM ≤ OM ≤ OM   M ∈D ⇔ 1 2 ( )  α ≤ Ox , OM ≤ β.    Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. x = r cos ϕ Chú ý  ( ) Đặt  với r = OM , ϕ = Ox , OM .  1) Đổi biến trong tọa độ cực thường dùng khi biên của D y = r sin ϕ   là đường tròn hoặc elip. Khi đó, miền D trở thành: Dr ϕ = {(r , ϕ) : r1(ϕ) ≤ r ≤ r2 (ϕ), α ≤ ϕ ≤ β}. 2) Để tìm r1(ϕ), r2 (ϕ) ta thay x = r cos ϕ, y = r sin ϕ vào phương trình của biên D . ∂(x , y ) x r′ ′ cos ϕ −r sin ϕ xϕ Ta có J = = = = r. ′ ′ sin ϕ r cos ϕ 3) Nếu cực O nằm trong D và mỗi tia từ O chỉ cắt biên ∂(r, ϕ) yr yϕ D tại 1 điểm thì: Vậy: r (ϕ ) 2π r2 ( ϕ ) ∫ ∫ β I= dϕ f (r cos ϕ, r sin ϕ)rdr . ∫∫ f (x, y)dxdy = ∫ d ϕ ∫ f (r cos ϕ, r sin ϕ).rdr . 0 0 α r1 (ϕ ) Dxy Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. ∫∫ f (x , y )dxdy VD 11. Hãy biểu diễn tích phân I = 4) Nếu cực O nằm trên biên của D thì: r (ϕ) β D ∫ dϕ ∫ I= f (r cos ϕ, r sin ϕ)rdr . trong tọa độ cực. Biết miền D nằm ngoài đường tròn (C 1 ) : x 2 + y 2 = 2x và nằm trong (C 2 ) : x 2 + y 2 = 4x . α 0 x2 y2 + = 1 thì ta đặt: 5) Nếu biên của D là elip a 2 b2 x = ra cos ϕ, y = rb sin ϕ . Khi đó, D trở thành hình tròn: Dr ϕ = {(r , ϕ) : 0 ≤ ϕ ≤ 2π, 0 ≤ r ≤ 1} . Ta có Jacobien J = abr và: 2π 1 I = ab ∫ d ϕ ∫ f (ra cos ϕ, rb sin ϕ)rdr . 0 0Toán cao c p A3 Đ i h c 12ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. VD 14. Tính diện tích miền D (cắt tia Oy ) giới hạn bởi: 2 2 −(x +y ) ∫∫ e VD 12. Tính tích phân I = dxdy , trong đó y = −x , y = 0 và x 2 + y 2 = 3 x 2 + y 2 − 3x . D 2 2 2 D là hình tròn x + y ≤ R .  x 2  y 2 4 −   −   dxdy ,   ∫∫ VD 13. Tính tích phân I =   a   b    D D giới hạn bởi 2 elip nằm trong góc phần tư thứ nhất:  x 2  y 2  x 2  y 2 (E1 ) :   +   = 1, (E 2 ) :   +   = 1 .     a  b           2a   2b  Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2.  (n − 1)!!  Công thức Walliss  2. n leû ,  π  n !!   (n − 1)!! 2) ∫ sin xdx =   n π π  , n leû  (n − 1)!!  π. n chaün.  n !! 2 2 ,  0   ∫ sin ∫ n n xdx = cos xdx =  n !! 1)    π (n − 1)!! . , n chaün.  n leû   0 0 0, 2  π n !!     (n − 1)!! ∫ cos xdx = π. n n chaün.  ,   n !! Trong đó, n ! ! đọc là n Walliss, định nghĩa như sau: 0   0 !! = 1!! = 1; 2!! = 2; 3!! = 1.3; 4 !! = 2.4;  0, n leû   2π 2π   (n − 1)!! ∫ sin ∫ n n xdx = cos xdx =  5 !! = 1.3.5; 6!! = 2.4.6; 7 !! = 1.3.5.7; 8!! = 2.4.6.8; … 3) , n chaün. 2π.   n !! 0 0   Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. π π §2. TÍCH PHÂN BỘI BA 2 2 π 1!! π 4 !! 8 2.1. Bài toán mở đầu (khối lượng vật thể) ∫ sin ∫ cos 2 5 xdx = =, xdx = =, . VD. 2 2 !! 4 5!! 15 • Giả sử ta cần tính khối lượng của vật thể V không đồng 0 0 chất, biết mật độ (khối lượng riêng) tại điểm P(x , y, z ) là π π ρ = ρ(P ) = ρ(x , y, z ). 5!! 15π ∫ ∫ sin cos5 xdx = 0 , 6 xdx = π. = , • Ta chia V thành n phần tùy ý không dẫm lên nhau, thể 6!! 48 0 0 tích mỗi phần là ∆Vi , i = 1, n . Trong mỗi ∆Vi ta lấy 2π 2π điểm Pi (xi , yi , zi ) và ký hiệu đường kính của ∆Vi là di . 5!! 15π ∫ ∫ cos sin7 xdx = 0 , 6 xdx = 2π. = . n Khi đó, khối lượng của V xấp xỉ: m ≈ ∑ ρ(Pi ).∆Vi . 6!! 24 0 0 i =1 n ∑ ρ(P ).∆V • Vậy m = lim ……………………………………………………………………… (nếu giới hạn hữu hạn). i i max di → 0 i =1Toán cao c p A3 Đ i h c 13ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. 2.2. Định nghĩa tích phân bội ba • Nếu tồn tại tích phân, ta nói f (x , y, z ) khả tích; f (x , y, z ) • Cho hàm số f (x , y, z ) xác định trong miền đo được V là hàm dưới dấu tích phân; x , y, z là các biến tích phân. trong không gian Oxyz . Chia miền V như bài toán • Hàm số f (x , y, z ) liên tục trong miền V bị chặn và đóng n mở đầu và lập tổng tích phân I n := ∑ f (x i , yi , z i )∆Vi . thì khả tích trong V . i =1 n Nhận xét ∑ f (xi , yi , zi )∆Vi • Nếu I = lim tồn tại hữu hạn, ∫∫∫ f (x, y, z )dxdydz là khối Nếu f ≥ 0 trên V thì I = max di → 0 i =1 không phụ thuộc vào cách chia miền V và cách chọn V lượng vật thể V , với khối lượng riêng vật chất chiếm điểm Pi thì số thực I được gọi là tích phân bội ba của thể tích V là f (x , y, z ). hàm số f (x , y, z ) trên V . Đặc biệt, nếu f (x , y, z ) ≡ 1 thì I là thể tích của V . ∫∫∫ f (x, y, z )dxdydz. I= Ký hiệu: Tích phân bội ba có các tính chất như tích phân kép. V Chương 2. M t s m t b c hai Chương 2. M t s m t b c hai Ch 2. Ch 2. M TC U M T TR TRÒN TR TRÒN (x − a )2 + (y − b)2 + (z − c)2 = R 2 (x − a )2 + (y − b)2 = R2 Chương 2. M t s m t b c hai Chương 2. M t s m t b c hai Ch 2. Ch 2. M T TR ELIP M T TR PARABOL TR ELIP TR PARABOL x 2 y2 y = ax 2 + =1 a 2 b2Toán cao c p A3 Đ i h c 14ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 2. M t s m t b c hai Chương 2. M t s m t b c hai Ch 2. Ch 2. M T N ÓN M T PARABOLIC PARABOLIC z = x 2 + y2 z = x 2 + y2 Chương 2. M t s m t b c hai Chương 2. M t s m t b c hai Ch 2. Ch 2. M T PARABOLIC M T ELIPSOID PARABOLIC ELIPSOID x 2 y2 z 2 ++ =1 a 2 b2 c2 z = a − x 2 − y2 Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. 2.3. PHƯƠNG PHÁP TÍNH Đặc biệt • Nếu Dxy = {(x , y ) : a ≤ x ≤ b, y1(x ) ≤ y ≤ y2 (x )} thì: 2.3.1. Đưa về tích phân lặp a) Chiếu miền V lên mpOxy y2 (x ) z 2 (x ,y ) b Giả sử miền V có giới hạn trên bởi mặt z = z 2 (x , y ), ∫∫∫ f (x , y, z )dxdydz = ∫ dx ∫ ∫ f (x , y, z )dz . dy giới hạn dưới bởi z = z1 (x, y ), giới hạn xung quanh bởi y1 (x ) z1 (x ,y ) V a mặt trụ có đường sinh song song với trục Oz . • Nếu Dxy = {(x , y ) : x 1(y ) ≤ x ≤ x 2 (y ), c ≤ y ≤ d } thì: Gọi Dxy là hình chiếu của V trên mpOxy . Khi đó: x 2 (y ) z 2 (x ,y ) d ∫∫∫ f (x, y, z )dxdydz = ∫ dy ∫ ∫ z 2 (x ,y ) f (x , y, z )dz . dx ∫∫∫ f (x, y, z )dxdydz = ∫∫ dxdy ∫ f (x , y, z )dz . x1 (y ) z1 (x ,y ) V c z1 (x ,y ) V DxyToán cao c p A3 Đ i h c 15ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. c) Chiếu miền V lên mpOyz b) Chiếu miền V lên mpOxz Giả sử miền V có giới hạn (theo chiều ngược với tia Ox ) bởi hai mặt x = x 2 (y, z ) và x = x1 (y, z ), giới hạn xung Giả sử miền V có giới hạn (theo chiều ngược với tia Oy ) bởi hai mặt y = y2 (x , z ) và y = y1(x , z ), giới hạn xung quanh bởi mặt trụ có đường sinh song song với trục Ox . quanh bởi mặt trụ có đường sinh song song với trục Oy . Gọi Dyz là hình chiếu của V trên mpOyz . Khi đó: Gọi Dxz là hình chiếu của V trên mpOxz . x 2 (y ,z ) ∫∫∫ ∫∫ ∫ f (x , y, z )dxdydz = Khi đó: f (x , y, z )dx . dydz x1 (y ,z ) y2 (x ,z ) V Dyz ∫∫∫ ∫∫ ∫ f (x , y, z )dxdydz = f (x , y, z )dy. dxdz Đặc biệt. Nếu miền V = ×× y1 (x ,z ) V Dxz f b d ∫∫∫ ∫ dx ∫ dy ∫ f (x , y, z )dz . f (x , y, z )dxdydz = thì V a c e Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. ∫∫∫ ydxdydz với miền V VD 3. Tính tích phân I = ∫∫∫ 8xyzdxdydz với miền V VD 1. Tính tích phân I = V V giới hạn bởi x + y + z = 1 và 3 mặt phẳng tọa độ. là hình hộp chữ nhật V = × × . A. I = 12; B. I = 24 ; C. I = 48 ; D. I = 96 . VD 2. Tính tích phân lặp 1 1 2 ∫ dx ∫ dy ∫ (1 + 2z )dz I= −1 x2 0 và dựng miền lấy tích phân V . Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. 2.3.2. CÔNG THỨC ĐỔI BIẾN TỔNG QUÁT VD 4. Tính thể tích vật thể V xác định bởi: Giả sử x = x (u, v, w ), y = y(u, v, w ), z = z(u, v, w ) có −x + y + z + x − y + z + x + y − z ≤ 2 . đạo hàm riêng liên tục trong miền Vuvw đóng bị chặn trong không gian Ouvw . ′ ′ ′ xu xv xw VD 5. Tính thể tích của khối elipsoid ∂(x , y, z ) ′ ′ ′ Nếu Jacobien J = = yu yv yw ≠ 0 thì x 2 y2 z 2 ∂(u, v, w ) ≤ R2 + + V: ′ z v zw ′ ′ zu 2 2 2 a b c (a, b, c, R > 0). ∫∫∫ f (x, y, z )dxdydz V ∫∫∫ f (x (u, v, w ), y(u, v, w ), z(u, v, w )). J .dudvdw. = VuvwToán cao c p A3 Đ i h c 16ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. Khi đó ta có: 2.3.3. Đổi biến trong tọa độ trụ ∫∫∫ f (x, y, z )dxdydz x = r cos ϕ    V Đặt y = r sin ϕ , r ≥ 0 , ∫∫∫ f (r cos ϕ, r sin ϕ, z ).r .drd ϕdz.  =  z = z  Vr ϕz   ϕ ∈ hoặc ϕ ∈ . VD 6. Tính tích phân: ∫∫∫ z x 2 + y 2dxdydz , I= x r′ ′ ′ xϕ xz ′ ′ ′ Jacobien J = yr yz = r . V yϕ với V là khối hình trụ z r′ ′ ′ zϕ zz giới hạn bởi: ϕ x 2 + y 2 = 2y , z = 0 và z = 1 . Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. 2.3.3. Đổi biến trong tọa độ cầu ∫∫∫ (x 2 2 2 VD 7. Tính I = + y + z )dxdydz với V là x = r sin θ cos ϕ,  θ V   2 2 2 khối hình nón giới hạn bởi x + y = z và z = 1 . Đặt y = r sin θ sin ϕ,   z = r cos θ,    r ≥ 0, ϕ ∈ , θ ∈ ∂(x , y, z ) Jacobien J = ∂(r , ϕ, θ) ′ ′ ′ xr xϕ xθ ′ ′ ′ y θ = r 2 sin θ. = yr ϕ yϕ ′ ′ ′ zr zϕ zθ Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. Khi đó ta có: ∫∫∫ (x 2 + y 2 )dxdydz với V VD 9. Tính tích phân I = ∫∫∫ ∫∫∫ f .r 2 sin θ.drd ϕd θ. f (x , y, z )dxdydz = V V Vr ϕθ là miền giới hạn bởi: x + y + z 2 ≤ 4, y ≥ 0 và z ≥ 0 . 2 2 Với f ≡ f (x , y, z ) = f (r sin θ cos ϕ, r sin θ sin ϕ, r cos θ). VD 8. Tính tích phân: dxdydz I = ∫∫∫ . x 2 + y2 + z2 V Trong đó V : 1 ≤ x2 + y2 + z 2 ≤ 4.Toán cao c p A3 Đ i h c 17ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. ∫∫∫ 2 2 2 VD 10. Tính tích phân I = x + y + z dxdydz , §3. ỨNG DỤNG CỦA TÍCH PHÂN BỘI 3.1. Tính thể tích V của vật thể V trong đó V là miền giới hạn bởi: x 2 + y 2 + z 2 − z ≤ 0 . Thể tích V của vật thể có đường sinh song song với Oz và hình chiếu trên Oxy là D , hai đáy giới hạn bởi các mặt z = f1(x , y ) ≤ z = f2 (x , y ) là: V = ∫∫  f2 (x , y ) − f1(x , y ) dxdy. D Thể tích của vật thể là: V ( ) = ∫∫∫ dxdydz . …………………………………………………………… Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. VD 2. Tính thể tích vật thể V giới hạn bởi VD 1. Tính thể tích V của vật thể giới hạn bởi phần hình trụ x 2 + y 2 = 1 và hai mặt phẳng phần hình trụ x 2 + y 2 − 2y = 0 nằm trong x + y + z − 5 = 0, z = 2 . hình cầu x 2 + y 2 + z 2 = 4 ứng với z ≥ 0 . V Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. 3.2. Giá trị trung bình của hàm trên miền đóng VD 3. Tính thể tích V của vật thể giới hạn bởi các mặt: Giá trị trung bình của hàm f (x , y ) trên miền D ⊂ ℝ2 x 2 + y 2 = 4 − z , x 2 + y 2 ≥ 2 và z = 0 . đóng và bị chặn là: 1 S (D ) ∫∫ f= f (x , y )dxdy. D ⊂ ℝ3 Giá trị trung bình của hàm f (x , y, z ) trên miền đóng và bị chặn là: 1 V ( ) ∫∫∫ f= f (x , y, z )dxdydz . VD 4. Tính giá trị trung bình của f (x , y ) = x cos xy trong hình chữ nhật D : 0 ≤ x ≤ π , 0 ≤ y ≤ 1.Toán cao c p A3 Đ i h c 18ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. VD 5. Tính giá trị trung bình của f (x , y, z ) = xyz trong Xét vật thể chiếm miền V ⊂ ℝ 3 (đóng và bị chặn) có hình lập phương = ××. khối lượng riêng là hàm ρ(x , y, z ) liên tục trên V . 3.3. Khối lượng m của vật thể Khi đó, khối lượng của vật thể là: Xét bản phẳng chiếm miền D ⊂ ℝ2 (đóng và bị chặn) m = ∫∫∫ ρ(x , y, z )dxdydz . có khối lượng riêng (mật độ khối lượng hay tỉ khối) tại V điểm M (x , y ) ∈ D là hàm ρ(x , y ) liên tục trên D . Khi đó, khối lượng của bản phẳng là: m = ∫∫ ρ(x , y )dxdy. VD 7. Tính khối lượng của vật thể chiếm miền V giới hạn bởi các mặt: D z = x + y , x + y = 1 và 3 mặt phẳng tọa độ. VD 6. Tính khối lượng của bản phẳng chiếm miền D Biết khối lượng riêng là hàm ρ(x , y, z ) = x . giới hạn bởi x 2 + y 2 ≤ 4 , x ≥ 0 và y ≥ 0 . Biết tỉ khối phẳng là hàm ρ(x , y ) = xy . Chương 2. Tích phân b i Chương 2. Tích phân b i Ch 2. Ch 2. 3.4. Trọng tâm của vật thể VD 8. Tìm tọa độ trọng tâm hình phẳng D giới hạn bởi Tọa độ trọng tâm G của bản phẳng D có khối lượng x ≥ 0, y ≥ 0, x + y ≤ 1. Biết ρ(x , y ) = 2x + y . riêng ρ(x , y ) liên tục trên D là: 1 1 xG = ∫∫ x ρ(x , y )dxdy, yG = ∫∫ y ρ(x , y )dxdy. VD 9. Tìm tọa độ trọng tâm của vật thể đồng chất V mD mD giới hạn bởi z = 0, z = 2 − x 2 − y 2 và x 2 + y 2 = 1. Giải. Vật thể đồng chất nên ρ(x , y, z ) = k ∈ ℝ . Tương tự, tọa độ trọng tâm G của vật thể V là: • Ta có: m = k ∫∫∫ dxdydz ⇒ m = kV 1 xG = ∫∫∫ x ρ(x , y, z )dxdyz , mV V 1 k 1 ∫∫∫ xdxdyz = V ∫∫∫ xdxdyz . ⇒ xG = yG = ∫∫∫ y ρ(x , y, z )dxdyz , m mV V V 1 zG = ∫∫∫ z ρ(x , y, z )dxdyz . ………………………………………………………….. mV Chương 3. Tích phân đư ng – Tích phân m t Chương 3. Tích phân đư ng – Tích phân m t Ch 3. ng Ch 3. ng §1. Tích phân đường loại 1 y • Gọi độ dài cung thứ i là ∆si . §2. Tích phân đường loại 2 L §3. Tích phân mặt loại 1 Trên cung thứ i lấy điểm • §4. Tích phân mặt loại 2 M i (x (ti ), y(ti )) tùy ý. ∆si • ……………………………………………………… • §1. TÍCH PHÂN ĐƯỜNG LOẠI I • • n Mi ∑ f (M i )∆si Tổng I n = 1.1. Định nghĩa i =1 O x t0 x xt xt xt • Giả sử đường cong L trong mặt phẳng Oxy có phương i −1 i n trình tham số x = x (t ), y = y(t ) với t ∈ và f (x , y ) được gọi là tổng tích phân đường loại 1 của hàm số f (x , y ) trên đường cong L . là hàm số xác định trên L . n ∑ f (M i )∆si Chia L thành n cung không dẫm lên nhau bởi các điểm lim • Giới hạn tồn tại hữu hạn max ∆s →0 chia ứng với a = t0 ĐH Công nghi p Tp.HCM Wednesday, January 26, 2011dvnbaigiangdienbien.edu.vn.wordpress.com Chương 3. Tích phân đư ng – Tích phân m t Chương 3. Tích phân đư ng – Tích phân m t Ch 3. ng Ch 3. ng 1.2. Sự tồn tại tích phân đường loại 1 ∫ f (x , y )ds hay ∫ f (x, y )dl . Ký hiệu là a) Khái niệm đường cong trơn L L Đường cong L có phương trình x = x (t ), y = y(t ) được • Tích phân đường loại 1 của hàm số f (x , y, z ) trên đường cong L trong không gian, ký hiệu là ∫ f (x , y, z )ds , gọi là trơn nếu các đạo hàm x ′(t ), y ′(t ) tồn tại và không L được định nghĩa tương tự. đồng thời bằng 0. Nhận xét Nói cách khác, đường cong L được gọi là trơn nếu tại mọi điểm M ∈ L đều vẽ được tiếp tuyến với L . Tích phân đường loại 1 có tất cả các tính chất của tích phân xác định. b) Định lý Tích phân đường loại 1 không phụ thuộc vào chiều của Nếu đường cong L trơn từng khúc (hay từng đoạn) và cung AB , nghĩa là: ∫ fds = ∫ fds. hàm số f liên tục trên L thì tích phân ∫ fds tồn tại. AB BA L Chương 3. Tích phân đư ng – Tích phân m t Chương 3. Tích phân đư ng – Tích phân m t Ch 3. ng Ch 3. ng ∫ xds . VD 1. Tính tích phân I = 1.3. PHƯƠNG PHÁP TÍNH a) Đường cong L có phương trình tham số L • Nếu đường cong L trong mặt phẳng có phương trình Trong đó, L là cung tròn có phương trình tham số: x = x (t ), y = y(t ), với a ≤ t ≤ b thì: π π x = cos t , y = sin t , ≤ t ≤ . b 6 3 ∫ f (x (t ), y(t )) (xt′ ) + (yt′ ) dt. 2 2 ∫ f (x , y )ds = ∫ (x − y )dl . Trong đó, L VD 2. Tính tích phân I = là L a L • Nếu đường cong L trong không gian có phương trình đoạn thẳng nối điểm A(0; 2) và điểm B(−2; −3). x = x (t ), y = y(t ), z = z(t ) với a ≤ t ≤ b thì: b ∫ f . (xt′ ) + (yt′ ) + (zt′ ) dt. 2 2 2 ∫ (1 − 2x 2 VD 3. Tính tích phân I = ∫ f (x , y, z )ds = )2ydl . Trong đó, L L L a là đoạn thẳng nối điểm A(1; −3) và điểm B(1; −7). Trong đó, f ≡ f (x (t ), y(t ), z (t )). Chương 3. Tích phân đư ng – Tích phân m t Chương 3. Tích phân đư ng – Tích phân m t Ch 3. ng Ch 3. ng ∫ (2xy + z )ds . Trong đó, L là b) Đường cong L có phương trình tổng quát VD 4. Tính tích phân I = L • Nếu L có phương trình y = y(x ) với a ≤ x ≤ b thì: đường xoắn ốc trụ tròn xoay có phương trình tham số: x = a cos t , y = a sin t , z = bt , 0 ≤ t ≤ 2π . b 1 + (yx ) dx . 2 ∫ ∫ f (x, y(x )). ′ f (x , y )ds = yds ∫ L a VD 5*. Tính tích phân I = . 1 + 4x 2 − 4x 4 • Nếu L có phương trình x = x (y ) với a ≤ y ≤ b thì: L Trong đó, L là phần giao tuyến giữa 2 mặt: z = 2 − x 2 − 2y 2 , z = x 2 b ∫ f (x (y ), y).

Xem thêm: Giải Bài Tập Bản Đồ Địa Lý 8 Bài 8: Tình Hình Phát Triển Kinh Tế

(xy′ ) 2 ∫ f (x , y )ds = + 1 dy. và nằm trong góc phần 8 thứ nhất nối từ điểm A(0; 1; 0) L a đến điểm B(1; 0; 1).Toán cao c p A3 Đ i h c 20